Via Regia – szlak wędrówki gatunków

Wystawa obrazuje przemieszczanie się różnych gatunków zwierząt i roślin wzdłuż łuku Karpat ze wschodu na zachód i z zachodu na wschód. W średniowieczu wiodła tędy Via Regia (droga królewska) czyli szlak handlowy, którym transportowano surowce, materiały, zboża oraz przepędzano stada bydła.

"Via Regia" (dosł. "Droga Królewska") prowadziła z zachodu na wschód: od Santiago de Compostela, przez m.in. Frankfurt nad Menem, Erfurt, Lipsk, Görlitz, Wrocław i Kraków, do Kijowa. Wzdłuż szlaku powstawały miasta, klasztory i kościoły, a także koncentrowały się ośrodki handlowe. Okres jej największego rozwoju przypadł na XIII-XIX wiek. Drogą królewską uczęszczali nie tylko pielgrzymi, kupcy, żołnierze, rzemieślnicy i studenci, lecz także transportowano liczne gatunki zwierząt. Transport zwierząt, roślin i mikroorganizmów odbywał się w dwóch kierunkach: z zachodu na wschód i ze wschodu na zachód.

Jedną z najważniejszych roślin związanych ze szlakiem Via Regia jest urzet barwierski, który sprowadzono do Europy z Azji już w starożytności. Zawierał on dużo niebieskiego barwnika zastąpionego po pewnym czasie tańszym indygo. Urzet transportowano z zachodu na wschód aż do wojny trzydziestoletniej. W drugą stronę - ze wschodu na zachód – przewożono barwnik czerwony uzyskiwany z pluskwiaka o nazwie czerwiec polski. Barwnik ten używano w przemyśle tekstylnym (farbiarstwo) do połowy XIX wieku w całej Europie. W średniowiecznej Polsce pluskwiak czerwca polskiego miał duże znaczenie gospodarcze. Uzyskiwano z niego karmazyn służący do barwienia na czerwono skór, wełny i jedwabiu. Szlakiem via regia eksportowano go na Europę. Dopiero po odkryciu Ameryki barwnik z czerwca polskiego został wyparty przez tańszy czerwiec kaktusowy.

Drogą Królewską transportowano też szczeć sukienniczą. Główki tej rośliny stosowano w przędzalnictwie do gręplowania wełny oraz do czesania wełnianych tkanin. Dzięki szlakowi Via Regia popularny stał się ziemniak, początkowo jako egzotyczna roślina ozdobna, a potem – uprawna. Bardzo dobrze przyjął się karp pochodzący z Azji. Jego hodowlę kultywowano od średniowiecza w specjalnych stawach przyklasztornych.

Ze wschodu, z licznych pastwisk Małopolski, Ukrainy i Mołdawii, pędzono do Hesji i Turyngii bydło przeznaczone na ubój. Po Europie podróżowały też zwierzęta egzotyczne prezentowane zarówno na targach, jak i dworach. Takim zwierzęciem był nosorożec o imieniu Clara. Została nawet uwieczniona na kilku obrazach: Jana Wandelaara Nosorożec Clara z 1742, Jeana-Baptiste Oudry’ego Nosorożec Clara w Paryżu z 1749 czy Pietra Longhi’ego Nosorożec z 1751. Zwierzę było między innymi jedną z głównych atrakcji karnawału w Wenecji w roku 1751. Jest to Prawdziwy portret nosorożca – jak głosi afisz w dalszym planie obrazu Pietra Longhi’ego. Clara była atrakcją i swoistą gwiazdą. Jej właściciel pokazywał ją we wszystkich stolicach europejskich. Odwiedziła też Polskę, była w Warszawie i Krakowie. Co więcej podróżowała też szlakiem Via Regia.

Aby powiększyć możliwości łowieckie królów i książąt sprowadzano do Europy Srodkowej i wypuszczano na swoich włościach nowe gatunki zwierząt. Bażant pochodzący z Azji przywędrował do Europy razem z Rzymianami. Pod koniec średniowiecza przywożono je między innymi i na Sląsk, rozmnażano i wypuszczano na wolność. Innym sprowadzonym zwierzęciem w celach łowieckich jest muflon. Pierwsze osobniki przywieziono w Sudety w 1902 roku.

Przypadkowo szlakiem przemieszczały się mikroorganizmy chorobotwórcze. W połowie XIV wieku ze zachodu na wschód „wędrowała” dżuma. Niecałe pięć wieków później – wraz z żołnierzami armii napoleońskiej z Rosji – przybyła wesz odzieżowa.

Granica Unii Europejskiej na via regia znajduje się dzisiaj koło Przemyśla w południowo-wschodniej Polsce. Pośród przewożonych towarów celnicy znajdują gatunki chronione. Często są przewożone w nieodpowiednich warunkach i giną. Szacuje się, że celnicy przejmują tylko 5 - 10% przemycanych zwierząt.

Wystawę w Bytomiu będzie można oglądać do stycznia przyszłego roku. Zapraszamy do obejrzenia zdjęć z wernisażu w naszej galerii, której jako zdjęcie tytułowe proponujemy znane wszystkim ślimaki nagie. Jeszcze 20 lat temu ślimaki nagie były nieznane w Polsce, ale dotarły do nas autostopem wraz z transportem owoców i warzyw z Hiszpanii i Portugalii. Zaaklimatyzowały się tu i mają się bardzo dobrze.