Powstania na Śląsku

maj 3, 2014
Napisał Joachim Makowski
Dział: Publikacje

^Wyróżniony

W przypadku powstań śląskich mamy do czynienia ze zjawiskiem w dużej mierze zmitologizowanym, symbolicznym, które nie poddaje się racjonalnej analizie, a raczej służy jako środek do bieżącej argumentacji politycznej, jako znak do określenia swoich i obcych -

mówił dr Bernard Linek z Instytutu Śląskiego w Opolu w 85. rocznicę wybuchu III powstania śląskiego. Teraz mija właśnie 93 rocznica tego wydarzenia.

Dla tych, którzy wówczas chcieli, by region został w Niemczech, powstania to była przede wszystkim ukryta agresja polska. Inni chcieli, by Śląsk był Polski, jeszcze inni chcieli niepodległości Śląska na wzór innych Niemieckich landów czy w ogóle niepodległego państwa górnośląskiego. Ale byli i to prawdopodobnie w większości ludzie po prostu zdezorientowani, nie rozumiejący politycznych aspiracji przywódców chcących realizacji celów dla zwykłego Ślązaka niezrozumiałych. Jak wybrać? O przynależności państwowej regionu miał zadecydować plebiscyt, przeprowadzony pod osłoną wojsk Ententy. Wybór był skomplikowany. Z jednej strony niepokojąca sytuacja w Niemczech: rewolucja, zmiana ustroju, komuniści nawołujący do utworzenia Śląskiej Republiki Rad, przemysłowcy za wszelką cenę broniący swoich interesów. Z drugiej - młode, słabo rozwinięte i zagrożone państwo polskie.

3 maja 1921 roku wybuchło III Powstanie Śląskie.

Geneza

Latem 1914 roku historyczne ziemie górnośląskie nie stanowiły jedności. Zdecydowana większość pozostawała w granicach Prus. Mniejsza część wchodziła w skład Austro-Węgier. Ewolucja tożsamości Górnoślązaków zmierzała w dwóch kierunkach. Część z nich odkrywała swoje związki z polskością, inna wchodziła do społeczności niemieckiej. Postawy propolskie umacniała - paradoksalnie - polityka władz pruskich, m.in. ograniczająca użycie języka polskiego, choć samo jego używanie nie przekładało się na świadomość narodową. Używanie mieszanki polskiego i niemieckiego (wasserpolnisch) u wielu podkreślało odrębność od Polaków z innych dzielnic. Ponadto Górny Śląsk, drugi co do wielkości okręg przemysłowy Niemiec, stał się widownią narastających konfliktów społecznych. Pod koniec wojny dały się we znaki braki w zaopatrzeniu w podstawowe towary, szalejąca drożyzna, klęska nieurodzaju w 1916 roku, głód w zimie 1916/1917 r. i epidemia tyfusu zimą 1917/1918 r. Pojawiły się marsze głodowe, strajki i zamieszki. Na marginesie tych Korfanty społecznych niepokojów zaczęła wzmagać się aktywność polskiego ruchu narodowego dodatkowo wzmocniona powstaniem niepodległej Polski. Kiedy okazało się, że odrodzenie Polski jest możliwe, kierunek działania polskich działaczy narodowych zaczął ewoluować od defensywnej formuły "obrony języka i wiary" do otwartej walki o oderwanie Górnego Śląska od Niemiec i wcielenie do państwa polskiego. Kiedy pod koniec października 1918 roku Korfanty przedstawił w Reichstagu polskie postulaty terytorialne, niemiecka opinia publiczna z przerażeniem odebrała je jako dążenia do całkowitego uniezależnienia się od Niemiec. Szczególnie oddanie Górnego Śląska mogłoby sparaliżować niemiecki przemysł na bardzo długie lata. 28 października 1918 roku proklamowano niepodległość Czechosłowacji, a ta także wysunęła roszczenia terytorialne wobec Górnego Śląska domagając się m.in. części powiatów głubczyckiego i raciborskiego.

11 listopada 1918 r. Niemcy podpisały zawieszenie broni, a w Warszawie z rąk Rady Regencyjnej przejął władzę Józef Piłsudski. Działalność polska na Górnym Śląsku stanęła więc pod hasłem dążenia do oderwania regionu od Prus i przyłączenia go do Polski. Oferta ruchu polskiego była jednoznaczna i czytelna, odwoływała się do wspólnoty językowej a także wyznaniowej. Niemcy nie potrafili wypracować spójnej koncepcji "pozyskiwania" Górnoślązaków. Niemieckie ustępstwa na rzecz ludności polskojęzycznej, jak na przykład wprowadzenie języka polskiego w szkołach ludowych, pojawiły się zbyt późno. Znakomitym argumentem stała się ustawa władz pruskich o rozdziale Kościoła od państwa i szkolnictwa z połowy listopada 1918 r. W pewnej mierze decyzje te wpłynęły na popularyzację koncepcji "trzeciej drogi" - powstania odrębnego państwa górnośląskiego, albo co najmniej za daleko idącą autonomią regionu. Na przełomie 1918 i 1919 r. lansowała tę koncepcję katolicka partia Centrum, popierała ją także część wielkiego przemysłu. Powstały organizacje masowe propagujące separatyzm. W Berlinie również byli orędownicy tej koncepcji. Uważali oni, że daje ona szansę na ocalenie Górnego Śląska przed przejęciem go przez Polskę. I nie można wykluczyć, że udałoby się pozyskać do projektu "wolnego państwa górnośląskiego szersze rzesze niezdecydowanych Górnoślązaków, gdyby nie rozpoczęta w Wersalu konferencja pokojowa. Strona polska referowała swoje roszczenia terytorialne wobec Niemiec i przyznanie Polsce wschodniej części Górnego Śląska, co oczywiście zostało odrzucone a jednocześnie rozpoczęło gwałtowną walkę polityczną o Górny Śląsk na szczeblu międzynarodowym. 14 czerwca 1919 roku doszło do ugody, którą umieszczono w traktacie pokojowym, podpisanym dwa tygodnie później. O przyszłości regionu miał zadecydować plebiscyt wyznaczony na 20 marca 1921 roku. Do tego czasu władza na Górnym Śląsku przejść miała w ręce Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej i Rządzącej. Porządku miały pilnować wojska alianckie, których ok. 80% stanowili Francuzi.

III Powstanie

W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło III powstanie śląskie. Zostało ono poprzedzone strajkiem generalnym, który 2 maja 1921 objął 97% śląskich zakładów pracy. Powstanie, jako opcję na wypadek zwycięstwa zwolenników pozostawienia Górnego Śląska w granicach Niemiec, planowano już na długo przed pomnik_ps2 plebiscytem. Głównym jego organizatorem była Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska. Powstańcy zostali wsparci nieoficjalnie przez Sztab Generalny Wojska Polskiego, który "oddelegował" do powstania 700 oficerów i chorążych, 1300 podoficerów i 7000 szeregowców (J.Tomasiewicz) oficjalnie dezerterów i wielu ochotników werbowanych od Poznania po Lwów. Udokumentowano również liczne przypadki wcielania ludzi do oddziałów powstańczych siłą przez powstańczą milicję (w powiatach rybnickim i tarnogórskim). Po stronie niemieckiej stanęła Kampforganisation Oberschlesien, znana jako Selbstschutz, wsparta oddziałami Freikorpsu z głębi Niemiec.
Trzecie powstanie śląskie rozpoczęło się w Górnikach w nocy z 3 na 4 maja 1921 r. manifest_korfanty Większość członków organizacji powstańczej wyruszyła do Świerklańca, gdzie znajdował się punkt zborny dla powiatu tarnogórskiego. We wsi utworzono polską Straż Obywatelską, która przejęła kontrolę nad miejscowością. Z zebranych w Świerklańcu górniczan utworzono jedną kompanię pod dowództwem Jana Janusa (potem na jej czele stanął Paweł Niesłony). Razem z czterema innymi kompaniami (mikulczycką, dwiema radzionkowskimi i kompanią Nowego) weszła ona w skład Batalionu Szturmowego Tarnogórskiego Romana Koźlika, przydzielonego do podgrupy wojsk powstańczych „Bogdan". Baon Tarnogórski wyruszył na front 4 maja.

Część powstańców górnickich przyłączyła się do maszerującego na Opole oddziału we Wieszowie. Wydaje się dość charakterystyczne dla ówczesnego stanowisko politycznego mieszkańców Górnik, że powstańcy z tej niezbyt przecież ludnej wsi tworzyli całą jedną kompanię (w liczbie około 130-150 ludzi) - albo przynajmniej byli jej trzonem, faktem bowiem jest, że do górnickiej kompanii należeli także mieszkańcy Ptakowic i Stolarzowic, może też z Wieszowy. Średnia wieku grupy powstańców, których wiek udało się obecnie ustalić, wynosi ponad 30 lat. Najstarszy powstaniec miał 47 lat, najmłodszy 19. Marsz powstańców odbywał się bez przeszkód do Gogolina. Kompania Janusa nie uczestniczyła w walkach pod Górą św. Anny - zanim tam dotarła, otrzymała rozkaz wycofania się. Według wspomnień K. Sprusa, powstańcy z Górnik brali udział w akcji w Szymiszowie wysadzenia w powietrze tamtejszego pałacu. Na temat tej akcji pisze o. Kolumban Sobota, gwardian mapa_walk klasztoru świętoańskiego: "Zamek w Szymiszowie został naprzód ograbiony, a potem dla zatarcia śladów spalony i wysadzony w powietrze, mimo że miejscowy proboszcz, ogólnie znany przyjaciel Polaków, prosił, żeby tego nie czynić."' Po dotarciu do Górnik, powstańcy ukryli broń w lesie. Po roku, potajemnie przewieziono ją furmankami do Rept. Podczas wycofywania się powstańców dwie kompanie kwaterowały we wsi, zajmując na ten cel pomieszczenia szkolne, które dość solidnie przy tym zdewastowano.

Pod Gogolinem 15 maja zginął sanitariusz pochodzący z Górnik Mikołaj Krzemień. Prawdopodobnie dostał się tam wcześniej z tą częścią, która dołączyła do grupy wieszowskiej. Możliwe również, że z racji funkcji i doświadczenia z I wojny, której był uczestnikiem (służył w armii niemieckiej), został specjalnie skierowany wcześniej w miejsce walk, zanim przybyła tam grupa górnicka. Sam do powstańców przystał namówiony przez Janusa. Dziś trudno stwierdzić ilu powstańców było zaangażowanych ideowo, a ilu zostało namówionych czy wręcz zmuszonych do udziału w wyprawie.

Kampforganisation Oberschlesien

Kampforganisation Oberschlesien, znana jako Selbstschutz, zasadniczo składała się z Niemców mieszkających na Górnym Śląsku. Schemat organizacyjny w przededniu III Powstania Śląskiego przedstawiał się następująco:
Kierownictwo główne: Wehrkreiskommando III w Berlinie, przy Reichswehrkommando. Dowódca: generał porucznik Rumschüttel, któremu podlegał „Odcinek Śląska”, z miejscem postoju we Wrocławiu, dowódca: generał Lequis, szef sztabu: major Freiherr von Genannth, pierwszy oficer sztabu: major Preisner. Dowództwu „Odcinka Śląsk” podlegało bezpośrednio dowództwo „C. F.” (formacje cywilne), z miejscem postoju w Głogówku, które z kolei teren Górnego Śląska podzieliło na trzy okręgi, które wraz z wybuchem walk przekształcono w zgrupowania operacyjne:
- „Północ” („Nord”), z miejscem postoju w Kluczborku, dowódca: podpułkownik von Winkelheim,
- „Środek” („Mitte”), z miejscem postoju w Gliwicach, dowódca: kapitan von Winkler.
- „Południe” („Süd”), z miejscem postoju w Rybniku, dowódca podpułkownik von Reibnitz.
W skład okręgu wchodziło od 4 do 6 powiatów. Najsilniejszy był okręg „Mitte”, obejmujący rejony uprzemysłowione, powiaty strzelecki i tarnogórski oraz wschodnią część raciborskiego z silnym ośrodkiem dowodzenia w Gliwicach. Okręg „Süd” tworzyły powiaty: pszczyński, rybnicki, głubczycki, prudnicki, kozielski oraz zachodnia część raciborskiego z ośrodkiem dowodzenia najpierw w Rybniku, później w Raciborzu. Okręg „Nord” obejmował powiaty: opolski, kluczborski, oleski i lubliniecki.
W przyjętym przez Niemców systemie administracyjno-wojskowym powiat stanowił podstawowe ogniwo organizacyjne, dzielił się na obwody, obwody na rejony, a te z kolei na tzw. odcinki, tj. miejscowości, w których formowano grupy lub pododdziały. Powiat organizował regionalny ośrodek dowodzenia, dysponował własnym składem broni i sprzętu, a w wypadku akcji zbrojnej miał formować kilka batalionów liniowych oraz oddziały tyłowe. Z uwagi na słabość żywiołu niemieckiego w poszczególnych regionach, nie wszędzie udało się rzecz jasna wystawić pożądaną ilość oddziałów. I tak np. w powiatach: rybnickim, pszczyńskim lub gliwicko-toszeckim (głównie chodzi o tereny wiejskie), gdzie stany liczebne Selbstschutzu nie przekraczały 200 - 600 ludzi, Niemcy nie była w stanie sformować nawet jednego liniowego batalionu.
Na dzień 17 marca 1921 roku Selbstschutz liczył 33.952 ludzi. W kwietniu wzrósł on do ponad 35 tysięcy ludzi, z których blisko 28 tysięcy wchodziło w skład oddziałów liniowych (35 batalionów piechoty). Trzon tych sił stanowiły elitarne oddziały tzw. uderzeniowe, Stosstruppen, w sile około 4 tysięcy ludzi. Oddziały tyłowe liczyły prawie 7 tysięcy ludzi. Sformowano je w większości z członków organizacji o nazwie Technische Nothilfe. Ich zadaniem było zabezpieczenie oddziałów liniowych pod względem inżynieryjno-saperskim, zapewnienie sprawności służby samochodowej i kolejnictwa. Ponadto organizacja Sanitäterbund sformowała kilkanaście pododdziałów służby medyczno-sanitarnej i etapowej.

Wojciech Kempa

Źródła:
Sebastian Rosenbaum: Górniki [Friedrichswille] Miejscowość i Mieszkańcy, s. 163-165
Sebastian Rosenbaum: Górny Śląsk na zakręcie, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 11-12, 2008, s.48-56
Franciszek Biały: Niemieckie ochotnicze formacje zbrojne na Śląsku w latach 1918-1923, Katowice 1976
Ewald Stefan Pollok, Legendy, manipulacje, kłamstwa a prawda o Śląsku i powojennej dyskryminacji jego mieszkańców, Narodowa Oficyna Śląska, Zabrze 2008, wyd. II poprawione

W naszym serwisie:

Dziennik z oblężonego miasta 1 czerwca
Dziennik z oblężonego miasta 4 czerwca
Dziennik z oblężonego miasta 5 czerwca
Dziennik z oblężonego miasta 6 czerwca
Dziennik z oblężonego miasta 7 czerwca
Dziennik z oblężonego miasta 15 czerwca
Dziennik z oblężonego miasta 1 lipca
Dziennik z oblężonego miasta 6 lipca
Dziennik z oblężonego miasta 21 października
Trzecie powstanie w Tarnowskich Górach

Ostatnio zmienianyśroda, 05 maj 2021 22:43